Wilhelminastraat 71 (verwoest).
Op dit adres — het laatste waar hij samen met zijn ouders woonde — ontmoette Bordewijk in oktober 1911, hij was toen zevenentwintig, zijn latere vrouw, Johanna Suzanna Hendrina Roepman. Johanna, geboren op 4 augustus 1892 te Rotterdam, was op haar twaalfde, op 21 april 1904, met haar ouders naar de Wilhelminastraat 11 verhuisd. Zij was de dochter van apotheker Maarten Adrianus Roepman en zijn vrouw Elisabeth Ringlever. Na de middelbare school ging Johanna Engels studeren. Tegelijkertijd volgde zij een cursus aan de tekenacademie. Twee maanden na de eerste ontmoeting — Bordewijk had net zijn doctoraal behaald — volgde al de verloving. Bijna drie jaar zou de verlovingstijd duren, aangezien Bordewijk eerst nog wilde promoveren. Die promotie — een verdediging van vierentwintig stellingen — vond plaats op 3 mei 1912.
Direct na het behalen van zijn doctorstitel solliciteerde Bordewijk met succes naar de functie van archiefmedewerker bij de Eerste Nederlandsche Verzekering-Maatschappij aan de Prinsessegracht 13 in Den Haag. Pas in januari 1913 schreef hij zich in als advocaat aan de balie te Rotterdam, waar het hem ook lukte een plaats op een advocatenkantoor te bemachtigen. Deze vestiging — aan de Boompjes 10b — heeft model gestaan voor het advocatenkantoor in Karakter. Zes jaar nadien zou hij zich als zelfstandig advocaat vestigen in Schiedam.
De stap naar een eigen huishouden kon echter al eerder worden gezet. Op 1 augustus 1914 vertrok vanuit het ouderlijk huis van Johanna de huwelijksstoet. Twee gelijkgestemde zielen, zo schreef Johanna later, hadden elkaar gevonden.

Gedurende onze verloving bleek al spoedig dat er grote affiniteit tussen ons bestond — op het gebied van de kunst. Beiden hadden wij onze krachten beproefd op tekenen en schilderen, beiden ons bewogen zowel op literair als muzikaal gebied. Beiden waren we later ook zo verstandig uitsluitend op de eenmaal gekozen weg voort te gaan, omdat verbrokkeling onherroepelijk leidt tot mislukking. Tenzij men een Leonardo da Vinci, Michelangelo of Albert Schweitzer is; zulke figuren zijn schaars.
(J. Bordewijk-Roepman, ‘De andere facet’, in: Over F. Bordewijk. Een inleiding en een chronologie, geschreven portretten, essays en meningen. ’s-Gravenhage 1982, 17-28).

Na hun huwelijksreis betrokken de jonge echtelieden deze woning, waar zij zeven jaar zouden wonen. Het pand, begane grond met twee verdiepingen en zolder met dakkapel, werd in 1909 gebouwd; de buitenkant verkeert tegenwoordig nog in oorspronkelijke staat, met op beide etages balkons voorzien van hekwerk in Art-Nouveaustijl. Bordewijk had de beschikking over een voortuintje en een royale achtertuin, twee kamers en een keuken beneden en drie kamers op één hoog. In 1914 verwierf Bordewijk een aanstelling als leraar aan de Middelbare Handelsschool aan de Laan 5 in het centrum van Den Haag. De klassen in deze — inmiddels verdwenen — school telden zo’n vijfentwintig leerlingen. De directeur, A. van Berkum, was net als gymnasiumrector Van Aalst, een man van tucht en orde. Bordewijk zelf ging er eveneens prat op een streng leraar te zijn, zonder moeilijkheden in de klas. Menno ter Braak schreef echter jaren later aan E. du Perron: ‘Ik ken B. niet persoonlijk, maar van een neef van hem hoorde ik, dat hij een zeer zachtaardig en weifelig man moet zijn, die een paar uur in de week staathuishoudkunde heeft gegeven en… absoluut geen orde kon houden.’
Drie jaar zou Bordewijk aan deze school verbonden blijven. De vergoeding was een welkome aanvulling op zijn advocatenhonorarium. Voor het schoolgebouw uit Bint heeft overigens niet deze school model heeft gestaan, maar de handelsschool aan het Van Alkemadeplein in Rotterdam, waar Bordewijk in 1918 les ging geven.

Op 29 mei 1915 werd het eerste kind, Robert Ferdinand Bordewijk, geboren. In 1917 overleed de moeder van Bordewijk; haar man zou drie jaar later het tijdelijke voor het eeuwige verruilen. Op 12 augustus 1918 zag Nina — die zich later Nick ging noemen — het levenslicht. Naast de zorg voor haar kinderen vond Johanna rond 1920 de tijd voor een cursus muzikale vormleer en componeerde zij in 1923 een vioolsonate, later gevolgd door pianoconcerten en zelfs hele opera’s.

Aan de Laan van Nieuw Oost-Indië begon de literaire carrière van Bordewijk. Hij debuteerde in november 1916 als dichter met de bundel Paddestoelen, die onder het pseudoniem Ton Ven uitgegeven werd door G. Vormer aan de Prinsessegracht 1 in Den Haag. Veel aandacht kregen deze matige gedichten niet in de pers. Op 1 december 1919 opende Bordewijk een zelfstandige advocatenpraktijk te Schiedam. In datzelfde jaar verscheen ook zijn eerste bundel Fantastische vertellingen, die in de pers vergeleken werden met de verhalen van Edgar Allan Poe. Verkoopsucces bleef echter ook hier uit.

Op 1 juni 1921 werden Bordewijk en zijn gezin de eerste bewoners van een rijtjeshuis aan de Schenkkade 219, opgetrokken in de voor de jaren twintig zo typerende burgerlijke bouwstijl. Ze hadden het hele pand in gebruik — parterre, eerste verdieping met balkon met houten balustrade en een zolderverdieping.
Genoeg ruimte dus voor opgroeiende kinderen, terwijl Bordewijk voor zichzelf een studiekamer inrichtte, waar zijn bibliotheek in opbouw een stijlvol onderkomen vond. Veel oorspronkelijke details van het interieur zijn nu nog te bezichtigen. Zo is de porte-brisée met glas-in-lood deuren op de parterre en op de eerste verdieping bewaard gebleven.
De voortuin bood uitzicht op de drukke spoorlijn. Bordewijk was een groot liefhebber van treinen en liet zijn kinderen zelfs ‘salueren’ als op zaterdag de Pullmann-Express voorbijraasde. Zelf spoorde hij dagelijks op en neer naar zijn kantoor in Schiedam ‘s Avonds na het eten las Bordewijk de krant en dronk één glaasje, alvorens het schrijfcahier weer te voorschijn te halen. Nick herinnerde zich hoe haar vader ’s ochtends om zeven uur het huis verliet om twaalf uur later weer thuis te komen. Als klein kind zag zij hem alleen in het weekend. Maar de lange zondagochtendwandelingen, opgeluisterd met veel bizarre verhaaltjes, maakten een hoop goed.
Toen de verkoop van de tweede en derde bundel Fantastische vertellingen (1923 en ’24) ook al tegenviel — de schrijver had de publicatie ervan zelf bekostigd —, werd het tijd voor een andere vorm. Tot dan toe had hij geschreven in een negentiende-eeuwse stijl, een mengeling van realisme en wollige woordenvloed. Nu ging hij over op een meer geconcentreerde, zakelijke stijl. Hij werd daarbij — evenals de dichter Hendrik Marsman — beïnvloed door De Stijl-beweging onder leiding van Theo van Doesburg, waarin gestreefd werd naar eenvoud en het samengaan van beeldende kunst, architectuur en literatuur. Ronde vormen en warme kleuren moesten plaatsmaken voor rechte lijnen en primaire kleuren. In de literatuur waren gemoraliseer en gepsychologiseer benevens dramatische volzinnen uit den boze. Korte scènes, weergave van feiten zonder uitleg, nuchterheid, zo luidde het credo. In die geest van Nieuwe Zakelijkheid ontstonden onder meer Blokken (1931) — een roman zo ‘Stijlistisch’ dat er zelfs geen persoon in voor komt — en Knorrende beesten (1934). Omdat het werk toch ook iets traditioneels behield, waren S. Vestdijk en P.H. Dubois zelfs van mening dat Bordewijk helemaal niet tot zakelijke auteurs gerekend kan worden.

Tweede Van den Boschstraat 36 (verwoest).
In 1928 verhuisde Bordewijk met zijn gezin naar een nog ruimere woning, in de Tweede Van den Boschstraat. In het verhaal ‘Drie regenbogen’ duikt die straat op.

Het huis in de Tweede Van den Boschstraat was verrukkelijk groot, vier ramen breed en met twee deuren, laag gelijkvloers, de mooiste kamers op de eerste verdieping. Eén deur leidde binnen tot het huis, de andere, door twee ramen van de eerste gescheiden, voerde met een gang rechtstreeks naar de korte tuin.
(Het eiberschild, VII, 642)

In dit verhaal beschrijft Bordewijk echter niet zijn eigen woning. Dat is althans af te lezen aan twee foto’s, waarop met zekerheid Bordewijks huis aan de Tweede Van den Boschstraat staat afgebeeld.

Op de eerste zien we een wit gepleisterd herenhuis met op de begane grond slechts één deur en twee ramen met groene rolluiken, waarvan de omkapping met schulprand in een afwijkende kleur is geschilderd. Op de eerste verdieping zijn drie ramen zichtbaar, met boven de dakgoot een zolderverdieping.

De man met de bolhoed, op de tweede foto staand voor dezelfde woning, is Bordewijk, geflankeerd door zijn vrouw Johanna. Achter het stuur zit dochter Nick, terwijl neef Hans de treeplank bezet houdt. De auto — een Buick uit 1930 — was niet het bezit van Bordewijk, maar had wel duidelijk zijn belangstelling. Zijn fascinatie voor automobielen leidde tot Knorrende beesten, dat zich afspeelt op een parkeerplaats vlak bij de Pier van Scheveningen. Hoewel dit werk serieuze aandacht in de pers kreeg, zou toch pas zijn daaropvolgende roman Bint echt goed gaan lopen. Ook Rood paleis, waarin de ondergang van een bordeel in Amsterdam het verval van de negentiende eeuw verbeeldt, ontstond in het huis aan de Tweede Van den Boschstraat.Maar dit adres verdient vooral aandacht vanwege een ander boek dat hier tot stand kwam. Het huis zou een — denkbeeldige — gevelplaquette moeten krijgen met de tekst ‘Hier schreef F. Bordewijk in de zomer van 1937 zijn meesterwerk Karakter’. De roman, waarin de strijd tussen vader Dreverhaven en zoon Katadreuffe centraal staat, speelt zich echter voornamelijk in Rotterdam af. Toch speelt Den Haag nog een zeer bescheiden rol in het verhaal, wanneer Katadreuffe, voor hij rechten gaat studeren, een sigarenzaakje in een winkelstraat nabij de vissershaven koopt. Na vijf maanden gaat hij echter op de fles en keert hij terug naar zijn moeder in Rotterdam.
De schrijver zei later: ‘Karakter is mijn record, als ik mij zo mag uitdrukken. Het boek kwam in acht weken tot stand, gedeeltelijk bij mij thuis, in de avonduren, want overdag had ik mijn werk, gedeeltelijk op reis met mijn gezin in Engeland.’
De vertaling ervan in het Duits, uit 1939, vervulde Bordewijk met trots; hij mocht niet meer meemaken dat zijn roman in 1966 in het Engels werd vertaald. In 1998 ontving regisseur Mike van Diem een Oscar voor zijn filmbewerking van Karakter.

Vanwege de politieke dreiging in Duitsland werd op 27 juni 1936, op initiatief van onder anderen Menno ter Braak en E. du Perron, het Comité van Waakzaamheid opgericht.
Tientallen intellectuelen sloten zich aan. De Haagse afdeling van het Comité was spoedig, met ongeveer tweehonderdvijftig leden, de grootste van het land. Bordewijk ontbrak echter, waaruit echter niet geconcludeerd kan worden — aldus biograaf Reinold Vugs — dat Bordewijk enigerlei sympathie voor het gedachtegoed van Adolf Hitler had.
Op 10 mei 1940 scheerden de vliegtuigen laag over Den Haag. Nick herinnerde zich een halve eeuw later dat je de piloten kon zien zitten. Het gezin rende de straat op. Bordewijk was echter nergens te bekennen. Hij bleek een bad te zijn gaan nemen, ‘want je wist maar nooit of je daar voorlopig nog de kans toe kreeg’. De schrijver-advocaat was voorzienig en laconiek tegelijk.
Het gezin Bordewijk was inmiddels een hecht muziekgezelschap gaan vormen, dat dikwijls huisconcerten verzorgde. Vader Ferdinand stak als pianist en violist uit boven de middelmaat. Zoon Robert bespeelde de viool en dochter Nick had onder protest de cello toegewezen gekregen. Moeder Johanna, ten slotte, schitterde op de vleugel. In 1941 componeerde zij Rotonde, een opera in één acte. Bordewijk schreef het libretto, over Hotel Rotonde, destijds een paviljoen op de Scheveningse Pier waar cabaret- en variétévoorstellingen werden gegeven. De samenwerking verliep niet geheel zonder problemen. Soms, zo beschrijft Johanna, botste de literaire met de door haar beoogde muzikale sfeer. Dan werd er gezocht naar een oplossing die hun beider instemming had.
In 1941 verscheen de roman Apollyon, waarin notaris Ewijk — alter ego van Bordewijk — naast zijn beroep voor zijn plezier schrijft en een teruggetrokken leven leidt. Net als zijn schepper rookt hij pijp en houdt hij van César Franck, Dickens, architectuur en vervallen buurten. Tegen Rico Bulthuis bekende Bordewijk eens spijt van deze roman te hebben, omdat hij vond dat een schrijver eigenlijk niet te veel van zichzelf in zijn werk moest laten zien.
Bordewijk weigerde zich in 1942 aan te sluiten bij de Kultuurkamer, waarvan de Haagse afdeling overigens was gevestigd in het huis naast hem in de Tweede Van den Boschstraat. De huisbewaarder was een nsb’er, die later als enige van deze straat bij het bombardement zou omkomen. Ook Johanna meldde zich niet aan en liet weten dat zij niet meer componeerde. In werkelijkheid schreef ze in die jaren maar liefst veertien composities, daarbij inbegrepen de opera Rotonde. Tevens nam het gezin onderduikers in huis en ontfermde Johanna zich over behoeftigen, aan wie zij in de hongerwinter onder andere bloembollen verstrekte. Nick zou ver na de oorlog voor haar aandeel hierin het Verzetsherdenkingskruis ontvangen. Zij was in 1943 getrouwd met Willem Herfst, advocaat te Leiden.
Een welkome afleiding waren de literaire avondjes die in huize Bordewijk georganiseerd werden. De opbrengst aan entreegelden ging naar het kunstenaarsverzet. Vestdijk was ooit een van de bezoekers. In een terugblik op de sombere oorlogstijd, waarin hij ook nog Eiken van Dodona (1946) en Bij gaslicht (1947) voltooide, schrijft hij: ‘De bezetting heeft mij in deze werkzaamheid niet belemmerd.’
Op 3 maart 1945 kwam er een abrupt einde aan het familieleven. De fraaie woning aan de Tweede Van den Boschstraat overleefde het bombardement op het Bezuidenhout niet. Nick herinnerde zich later: ‘Ik was thuis met mijn ouders, toen een voltreffer in onze tuin terechtkwam. We zijn onder het puin uit gekropen en te voet naar Leiden gevlucht. Alles was weg. Ook waardevolle schilderijen, de prachtige muziekbibliotheek en onze instrumenten.’

Vele malen zou Bordewijk over het bombardement schrijven. In onder meer Haagse mijmeringen beschreef hij het bombardement:

Tijdens de laatste en zwaarste aanval stond ik voor de ingang van onze kelder, waar ik, in tegenstelling tot de anderen mij niet recht in waagde. En ik zag de woning gelijk een wisseling van decor bij open doek.

Ofschoon Johanna later van oordeel was dat zij en haar man elk hartzeer om het materiële verlies verbannen hadden, blijkt uit die geschriften maar al te duidelijk dat de vernietiging van de bibliotheek, met daarin ook een verzameling geïllustreerde, negentiende-eeuwse kinderboeken, voor een man als Bordewijk, op z’n eenenzestigste, zeer traumatisch was. In het verhaal ‘Een ontwaken’ (1959) beschrijft Bordewijk hoe een rechter zich maar niet over het verbranden van zijn boeken, ‘het resultaat van dertig jaar speuren’, heen kan zetten. De vrouw van de rechter betreurt het meest het verloren gaan van het meubilair. En in het ‘Brieffragment over eigen werk’ (1949) meldt Bordewijk dat hij zelfs zijn eigen werk niet meer compleet bezat. Vrees voor verwoesting had Bordewijk altijd al gehad. Tijdens de oorlog droomde Bordewijk, zo vertelde zijn vrouw later, talloze malen dat zij hun huis uit moesten. Maar wanhopen deed Bordewijk niet:
‘Wij zitten gelukkig niet bij de pakken neer, zijn in tegendeel dol blij dat onze afschuwelijke oosterburen hier verdwenen zijn, gunnen hun van harte het slechtste wat zich laat denken .’

( noot: F. Bordewijk, Nagelaten documenten (Amsterdam 2007, 38)

 

Na de bevrijding bivakkeerde Bordewijk, tot de treinen weer regelmatig reden, tijdelijk te Schiedam, waar hij de advocatenpraktijk samen met zijn zoon Robert voortzette. Johanna verbleef zolang in een flat in Den Haag. Enige maanden later betrok het echtpaar Bordewijk een woning aan de Nieuwe Parklaan.