Ada Rieke, meisjesnaam Neefjes las op de herdenkingsdag 2017 een ooggetuigenverslag van haar moeder, Tiny Neefjes, voor over het bombardement van 3 maart 1945. Ada Rieke-Neefjes is de dochter van de drogist Neefjes, die op de hoek van de Schenkweg/Jan van Riebeekstraat een drogisterij had, met er tegenover de melkwinkel van de dames de Kok. Ten tijde van het bombardement was zij net 12 jaar. Ze woonden in de Cornelis Speelmanstraat, dat was toen vlak om de hoek van de Schenkweg. Tijdens het bombardement was haar vader in de zaak en haar moeder thuis. Ze zaten onder de trap met onderduikers en nog wel 10 mensen die wilden schuilen, want tijdens een bombardement zetten ze de voordeur altijd open. Tiny Neefjes heeft het hele gebeuren van zich afgeschreven in de vorm van een brief naar familie in Groningen, waar haar jongste broer (Koos, 21 jaar) toen ondergedoken was.
Bekijk een kopie van de brief of lees de brief hieronder.
12 maart 1945
Lieve allemaal,
Wat een angstige weken hebben wij achter de rug. Zoiets is niet te beschrijven. Zal u wel een en ander over onze vlucht verhalen. Alhoewel het zelf meemaken van iets dergelijks is haast niet te vertellen, daar het net is of het een angstige droom is. ’s Morgens ca 9 uur (vrijdag 3 maart) ging voor de 2e maal de sirene. Wim (Neefjes) en Bertus (de Roos) gingen juist op weg naar de zaak (drogisterij Neefjes) en iets wat nooit gebeurde, ze kwamen terug. We zaten nog maar net onder de trap (de gehele familie Ruiten, Betsy en Ada die ’s morgens om 7 uur al in de Balistraat waren met oog op luchtgevaar) en de familie Frankenhuizen en nog wel 10 menschen, die bescherming zochten binnen de muren of daar kwamen de bommenwerpers. Niemand sprak een woord. Allen stonden en zaten in afwachting. Ook biddend zaten ze daar. Opeens een bom zo zwaar dat wij allen dachten dat het huis de zolder minstens verloren had. Weer een bom, onder het huis dreunde het. Het huis waggelde. Nog steeds geen geluid onder de trap, maar buiten hoorden wij een angstig gegil en vele scherven neerkomen. Nog vele jenzen volgden. Een zucht van verlichting ging op toen het een poosje stil was en de vliegtuigen keerden. Wij waren er weer goed afgekomen. Toch zei Wim “We blijven hier niet langer”. We keken eens buiten en ja iedereen die kon, die vluchtte. En het was net of in Bezuidenhout allemaal stof was neergegooid. Een vale sluier lag er over alles heen.
De vluchtkoffers die klaar stonden, waar ik nu blij om ben, distributiebescheiden, het Zweedsche brood, het welk we de vorige dag gehaald hadden, in mijn witte (drogisten)jas geknoopt, rugzak met diverse dagelijksche benodigdheden, Bertus met zijn eigen koffer en kleren van de kapstok over de arm. Wim met tasch en koffertje met geld er in van H.V.A. (Hulp Voor Allen, organisatie van de Gereformeerde Kerk). Toen we al hollende op het Bezuidenhout aankwamen trof ons een vreselijke aanblik. Al de grote gebouwen stonden in brand. De Princesse Schouwburg lag al in elkaar gestort. De vlammen sloegen eruit. De “Eerste Nederlandsche” en de “Provincie Griffie”, het Gerechtshof alles brandde. Zo ook de Boschkantkerk, De Franse Legatie, waar 13.000 ltr benzine in opgeslagen was. Achterkant van Bethlehem (ziekenhuis). Alles brandde met loeiende vlammen. Gewonden kwamen voorbij op alle mogelijke voertuigen. Een jongetje van ca 13 jaar lag zielig alleen dood op straat. Menschen door puin bestoven en waardoor het bloed heen kwam siepelen enz. enz. Over plassen bloed moest je heen stappen. In elk geval kwamen we in recordtijd om ca 11 uur in de Balistraat aan. Daar kwam Gerry aan en die vertelde dat verschillende straten in B. al brandden. Wij zagen het niet zóó ernstig in en Wim ging ’s middags naar het H.V.A. Ik dacht zo bij mezelf dat ik toch maar eens moest gaan kijken en een wagentje meenemen voor m’n voorraadje. Wat een geluk dat we gegaan zijn. Albert (de Roos), Bertus, 2 buurjongens uit de Bali en ikke.
De 1ste vd Boschstraat (100 meter van ons af) stond al in lichtelaaie. Vanaf de Laan van N.O. Indië dus een enorme vuurzee. Bezuidenhout stond ook in brand. Wilhelminakerk in puin en daar was de brand het ergste. Nee Kosina (Koos de Roos, ondergedoken in Groningen) weet heusch niet wat ze ziet als ze weer hier is. We hebben van 3 maart 2 uur af steeds gepakt tot ’s morgens 4 maart half 4. Wim en de jongens de gehele nacht door tot zondagmorgen 10 uur.
Toen Wim ’s middags 6 uur van H.V.A. kwam schrok hij geweldig. Had niet gedacht dat de brand ons zo naderde. Hij heeft zijn scha ingehaald met een werkijver die ongelooflijk is. Albert heeft ontzettend gewerkt. ’s Morgens al de gewonden en menschen die in moeilijkheden zaten geholpen. ’s Middags met hoogopgeladen handkar heen en weer gehold. Je liep door bergen glas en puin. Je oogen zaten elk ogenblik vol. O, tante alles werd in zakken gepakt. Ondergoed gebruikte ik om in te pakken. En het kristal heb ik in stro uit het konijnenhok gepakt. Stel u eens voor. Gasmaskers werden gebruikt voor de rook. ’s Avonds en ’s nachts behoefden we geen kaars aan te steken want het huis werd verlicht door de vlammen. ’s Nachts om 2 uur hebben ze 2 huizen (43 en 46) laten springen om op die manier de brand tegen te houden, maar de vlammen sloegen over.
We zijn toen eerst weer naar de Balistraat met een lading gegaan en daar besloten om maar weer met lege wagentjes terug te gaan. We liepen daar weer bij de Maliebaan of daar kwam van Klingendaal een V1 aanzetten. Midden op de Maliebaan verliest hij vuur. Albert schreeuwt “die gaat mis”. Dat ding gaat uit de koers en met een sissend gefluit op de Schenkweg af. Albert schreeuwt “Dekken”. Als een kat om de kattenbak liepen we om die wagentjes heen totdat we Wim languit zien vallen tussen de rails. Albert achter zijn wagen en Betsie en ik vielen maar ergens. Vreselijke angst. Een harde knal en maar weer voorwaarts. Maar ja Bertus stond met alle mogelijke brandbare dingen uit de zaak tegen het hek van het station aangepoot de wacht te houden. Wij zaten in doodsangst dat er iets met hem zou zijn. Wij kwamen op de hoek van de Cornelis en de Schenkweg of we hoorden Bertus roepen “alles goed? Zijn jullie daar ook allemaal? Schiestraat hoek Schenkweg gevallen, menschen die met carriers en karren op de weg liepen niet meer te vinden en wel 10 huizen stonden in brand.” We hebben daar niet veel meer gepraat en elkaar sterkte en tot ziens toegeroepen, en Betsy en ik gingen weer naar de Cornelis en de 3 mannen op de Schenkweg. De brand was toen al op de hoek. Wij hebben gauw, gauw van alles nog gepakt en de rest laten staan om te laten verbanden, dachten wij.
Thuis gekomen hebben we matrassen in de kamer gelegd, allemaal bij elkaar, en een stuk brood genomen. We hadden ’s morgens 2 boterhammetjes gegeten, 12 uur 3 en ’s avonds 11 uur van buren uit de Balistraat een pannenkoek met een kopje soep. Dus U begrijpt hoe moe en hongerig wij waren. Geen moed om iets klaar te maken, want een kachel was er nog niet. De matrassen zijn niet gebruikt want de mannen kwamen niet thuis. Het (de brand) kwam zo nader dat ze door zijn gegaan. Helmich en Jannie hebben Bertus en mijn werk overgenomen en de mannen de meubelen. Zodoende was het gehele huis leeg als de brand gekomen was. Ja de piano en de grote boekenkast en 2 linnenkasten enz., die waren er aan gegaan, maar dat haalt het niet bij de schade die menschen hebben waarvan alles verbrand is. Zoals bijv. de familie Helmich die hebben niets en dan ook niets kunnen redden. Familie Hoksbergen, fam. Hoest, fam. Heemskerk plus 6 kinderen en zijn vrouw voor eigen ogen zien verbranden en kon er niet bijkomen. Ontzettend. Sam Janssen met moeite zijn vrouw en 3 kinderen maar verder niets, niets. Dus beste familie zijn wij niet rijk gezegend tot nu toe? Ja, je weet niet wat ons nog te wachten staat, want ze bombarderen nog dagelijks, nu al voor de 6e maal luchtalarm (zondag 18 maart). Vannacht weer 2 V1’s mislukt. Je denkt nu zo vaak aan je dood, dat is ongelooflijk!! Maar werkelijk men krijgt Kracht naar Kruis, dat is waar.
De Bezuidenhoutbewoners zijn nu werkelijk één familie geworden. Van alles geef je weg en leen je. Als je jezelf maar redden kunt. Denk eens in 20.000 daklozen zonder iets, geen vork, mes, boordeknoopje, kam, hemd of pak. Ca 500 doden en 600 ernstig gewonden. Ga maar door. Geen stukje eten en dat in deze tijd. Niet voor te stellen. O, wat zijn wij toch gezegend en dan vraag ik mij af: “Waarom wij niet en die anderen wel.” Zoals bijvoorbeeld vanmiddag. We hadden wel geen vleesch en ook geen vet in de jus, maar we hadden een heerlijke kluif waar ik erwtensoep van gebrouwen heb. Maar zoo’n kluif kost F 15,- plus een pakje zeeppoeder. Toch ben je blij. En weet U wat we toe hebben gehad? Van Gerry heb ik een half pond rijst gehad en toen heb ik een flesch bessensap opengemaakt. Watertandt U niet? We moesten wel 2x van tafel af om dekking te zoeken voor het schieten en bombarderen.
Zoo U weet een en ander. Slecht nieuws en toch ook goed nieuws hè. Nu zal ik Uw brief, die gisteren kwam, eens gaan beantwoorden. Hoe is het met Kosina? Toch hoop ik niet erger? Zij heeft altijd zoo’n tijdje last van keelpijn. Wat heeft de dokter gezegd? Het beste hoor en spoel maar met wat waterstofperoxyde 1,5%. Zeg oom u schrijft wel over die riks maar die F 50,- is er toch ook wel? En Koos z’n sokken en trui? Ja, Bep schreef me ze waren op dat pak gaan zitten, het zal er wel fraai uit gezien hebben. Van haar of door haar hebt U natuurlijk al vernomen dat A. in de Daendelstraat. Een voltreffer op 2 huizen tegenover de Laurens Reaalstraat, 2 dooden en verscheidene gewonden. Hoek Bezuidenhout/1ste vd Boschstraat 3e keer. Garage op de hoek staat vreeselijk te branden. Mariastraat 2e keer, binkhorststraat op een groenteloods. Kleij (onze groenteboer) ligt er nog onder. In de Spuistraat is het vreselijk geweest. Bij Rutten’s cafetaria in de Spuistraat stonden menschen in de rij voor een kopje soep. Toen een bom er opgevallen. Ontelbare doden en gewonden. Gisteren (zondagmiddag) vlak voor de Hertenkamp en de Hout. R.K. kerk zwaar beschadigd. Op het Bezuidenhout zelf ligt er ook ontzettend veel. Alles is daar kapot, afschuwelijk kapot. Paulus Potterstraat bij gr. Ziekenhuis. Voor Pander waarschijnlijk bedoeld. Zoo gaat het maar door.
Wim, Albert en Bertus zitten in de W. kerk voor H.V.A. Zal erg blij zijn als we vanavond weer voltallig mogen zijn. Betsy en Ada in de Balistraat. Daar is het op oogenblik niet zoo gevaarlijk. Wel voor het opstijgen van de V1. Wij vragen ons allen af wat ze hier te bombarderem hebben. Voor de vesting? Korte Voorhout is vandaag ook genomen. Moet daar zoo’n ravage zijn. Het paleis van Koningin Moeder is niet aan te zien. Vele menschen vluchten naar Voorbug-Leidschendam, etc. Bij Lien en Johan (Doorenbos) is vanmorgen een kogel door het keukenraam, door de waschteil en waschgoed, tafel beschadigd, stoel vernield, zoo door de grond heen. Zijzelf zat uit angst op de W.C.
In Uw brief van vanmorgen vroeg U of ik de bonnetjes heb kunnen gebruiken. Ben er direct mee op stap gegaan. Maar nog niets. De b.b. van de vorige keer heb ik ook nog. De l.b. heb ik ingeleverd en krijg daar wat op. Wat heerlijk hè dat die overgekomen zijn. Van dat pakje heb ik niets gehoord. Albert is naar de Verkeersinspectie geweest, maar er was niets. Jammer hè. We hebben nu 2 baaltjes ontvangen van 1 kg. Daarvoor zijn we zeer erkentelijk. Zoo juist weer een bombardement. Ze gieren en vliegen over. Hoe lang nog? Je zou haast zeggen dit is niet uit te houden. Moet zo vaak aan die arme Berlijners denken. Was erg blij met Uw briefje vooral met het oog op het geestelijke gedeelte. Juist op dat moment had ik het zoo nodig. Sta zoo overdag geheel alleen de moederen over een stuk of 6 menschen. Want die oude juffrouw Bruyn komt ook altijd! Ze is zoo bang. Dan de Frankenhuizens. Nog een alleenstaand juffertje van een jaar of 70. Goof (m’n rechterhand) en ik sturen allen naar beneden onder de trap als we de vliegtuigen aan hooren komen. Dan surveilleeren wij door het huis met helm op en schep. Als de vliegtuigen duiken gaan wij plat op de grond liggen. Alles staat open tot zelfs de voordeur om vluchtelingen binnen te laten. Annie (de Roos) liep laatst op straat. Luchtalarm 10 maal gebeld hier en daar en werd niet toegelaten. Weer luchtalarm. Hopelijk loopt dit ook goed af.
Annie komt ook net binnen. Heeft er 1,5 uur over gedaan. Snap niet hoe ze durft. Was benieuwd hoe het met ons was. Lieve menschen het zal wel erg verward zijn, maar je moet me maar niet kwalijk nemen. Het is nu geloof ik Donderdag. Het gaat nog steeds door. Niet meer te noemen wat allemaal geraakt. Vanmorgen om 7.30 begon het al. Veel ellende weer op het Bezuidenhout. Betsy en Ada waren om 6.30 al naar de Balistraat gegaan. O, ik hoor net dat het Vrijdag is. De bommen worden ook zwaarder. O, tante en oom gisteren onder het bombardement, ’s morgens om 9 uur belde de “post” bij ons. Op zichzelf al vreemd in dezen tijd. Ik dacht dat hij wilde schuilen, maar laat hij ons een pakje brengen van U. Toevallig was Wim thuis en die heeft het opengemaakt. Reuze handig verpakt, want ze hadden wel geneusd maar ze hebben niet in de gaten gehad dat er boter! in zat. O, lieve menschen wat heerlijk was dat om zooiets rijks te mogen ontvangen tusschen die verschrikkingen door. Ik hoop dat U deze brief nog mag ontvangen. Al uw brieven zijn nu ook doorgekomen. Van de familie in Voorburg niets vernomen, maar ze durven denk ik niet want je leven staat op spel. De brieven zullen elk oogenblik gehaald worden maar er verschijnt niemand en geen auto gaat weg. In elk geval eindig ik maar want anders komt hij nooit weg. Weest allen hartelijk gegroet door ons en geve God dat het spoedig Vrede is.
Wim en Tiny (Neefjes-De Roos)