Herinneren aan 3 maart 1945

Op 3 maart 1945 werd de wijk Bezuidenhout in Den Haag getroffen door een verwoestend bombardement. In het licht van de bevrijding werd de wijk per vergissing gebombardeerd door de Engelse luchtmacht. Het plan was de V2-installaties in het Haagse Bos te treffen. Niet deze installaties maar de wijk werd in het hart geraakt. Een groot deel van de wijk lag in puin, honderden mensen lieten bijgevolg het leven of raakten gewond en tienduizenden verloren hun huis. Stichting 3 maart ’45 zet zich in voor blijvende aandacht voor deze ramp en haar vele slachtoffers. Daarbij willen we vooral het verhaal van deze historische gebeurtenis levendig houden voor de huidige generatie in de wijk en de stad Den Haag.

Jaarlijks organiseren wij rond 3 maart een officiële herdenking van het bombardement op Bezuidenhout.

Dit doen we samen met mensen die het bombardement hebben meegemaakt en de ramp hebben overleefd,  wijkbewoners en Haagse organisaties. Ook vertellen we het verhaal met een wandelroute ‘Wandelen door historie van Bezuidenhout’ met foto’s, filmpjes en verhalen van het straatbeeld van voor én na het bombardement. Informatie over de wandelroute kunt u vinden op www.BB45.nl. Ook vindt u hier aanvullende informatie en een quiz voor kinderen. The historical walking tour BB45 is also available in English.

NIEUWS:

10 juni 2023 | Pareldag
Tijdens de Pareldag organiseert de stichting tweemaal een wandeling. Om 11.00 uur nemen wij u vanaf het Juliana van Stolbergmonument mee door het Haagse Bos en de wijk Bezuidenhout. We staan stil bij plekken waar zich ten tijde van het bombardement bijzondere gebeurtenissen hebben afgespeeld. De wandeling duurt ongeveer een uur. Vooraf aanmelden is niet nodig.

Herdenking 2024
Op zondag 3 maart 2024 herdenken we de slachtoffers van het bombardement op Bezuidenhout van 3 maart 1945.  Het programma bestaat uit drie onderdelen op twee locaties aan de Juliana van Stolberglaan. Sinds 2023 start de ceremonie een uur later dan voorgaande jaren. Bij de ceremonie zijn zitplaatsen aanwezig voor degenen die niet de gehele ceremonie kunnen blijven staan. Reservering van de zitplaatsen is niet nodig.

Herdenkingsdienst en ontmoeting in Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154
09.30 uur         Ontvangst
10.00 uur         Herdenkingsdienst in het teken van Cross of Nails 11.30 uur         Ontmoeting met koffie/thee en broodjes

Ceremonie bij Juliana van Stolbergmonument, hoek Juliana van Stolberglaan en Koningin Marialaan
12.30 uur         Ontvangst met koffie/thee en muziek
13.00 uur         Start ceremonie 
14.00 uur         Einde ceremonie

De ceremonie bestaat uit de kranslegging met toespraken en muziek. De burgemeesters worden vergezeld door een overlevende van het bombardement. De volgorde is als volgt:

• Plaatsen 3 maart-kaars 
• Taptoe, 1 minuut stilte, couplet Wilhelmus
• Toespraak
• Kranslegging namens overlevenden
• Eerbetoon aan de slachtoffers met gedichten door scholieren Liduina basisschool
• Kranslegging scholen
• Kranslegging burgemeester Den Haag met overlevende
• Kranslegging burgemeester Leidschendam-Voorburg met overlevende
• Kranslegging burgemeester Wassenaar met overlevende
• Toelichting en plaatsing Cross of Nails
• Kranslegging Bezuidenhoutse kerken
• Kranslegging Britse ambassade
• Kranslegging Stichting 1940-1945
• Kranslegging Brandweer/Veiligheidsregio Haaglanden
• Kranslegging Wijkberaad Bezuidenhout
• Kranslegging Wijkvereniging Bezuidenhout-West
• Kranslegging ROC Mondriaan
• Kranslegging bestuur Stichting 3 maart ’45
• Bloemenhulde door overige aanwezigen onder muzikale begeleiding

Overige activiteiten

februari/maart 2024 | Tentoonstelling bombardement Bezuidenhout
Rondom de herdenkingsdag richt de bibliotheek Haagse Hout jaarlijks een tentoonstelling in over het bombardement. In het Historisch Informatiepunt (HIP) in de bibliotheek vindt u boeken, foto’s en andere materialen met informatie over het bombardement op Bezuidenhout.

Herdenkingsboek “Een bombardement om nooit te vergeten”
In 2020 is het 75 jaar geleden dat de bommen op het Bezuidenhout vielen. Een jaar na dit bombardement vindt op 3 maart 1946 op het kale Juliana van Stolbergplein met op de achtergrond de ruïnes van het verwoeste Bezuidenhout de eerste herdenking plaats. Er zullen er nog vele volgen op verschillende locaties.
De verhalen en gebeurtenissen rond de herdenkingen van 3 maart 1945 en in het bijzonder het werk van Stichting 3 maart ’45 hebben we in woord en foto’s vastgelegd in een herdenkingsboek: “Een bombardement om nooit te vergeten”. De stichting werkte hierin samen met auteur Frans Holtkamp, theoloog en oud-pabodocent en auteur Roeland Gelink, journalist van Bezuidenhout Nieuws.

Het herdenkingsboek is een uitgave van Stichting 3 maart ’45. Het boek presenteerden we bij de herdenking op 3 maart 2021. Het eerste exemplaar is overhandigd aan burgemeester Jan van Zanen van de gemeente Den Haag. Het boek is voor een bedrag van €15,- te koop (+ €5,- verzendkosten). De verkoop gaat via de stichting door een bericht te sturen naar 3maart45@gmail.com.  (De film is gemaakt door Haagse Dingen, maart 2021.)

TERUGBLIK

Vrijheid in verbondenheid – 5 mei 2022
Podium NOORD, PitZtop, De Estafette en Stichting 3 maart ‘45 hebben op 5 mei in het kader van Bevrijdingsdag een programma samengesteld waarin zij deze bijzondere dag samen met bezoekers in verbondenheid vierden.

Met de voorstelling Clown van Aleppo van Amro Kasr en de talkshow Vrijheid in Verbondenheid, waarin Emmylou Aben van PitZtop in gesprek ging met drie verschillende bewoners van Haagse Hout: een overlevende van het bombardement op Bezuidenhout, een bewoner uit SoZa en iemand die zelf geen oorlog heeft meegemaakt. Wat betekent vrijheid voor individuen met verschillende intersecties en het belang van een community voor hen en ons allen? Kan het verlangen naar vrijheid ons verbinden? De avond werd muzikaal omlijst door Sofia Samarskaya en bewonersinitiatief De Estafette verzorgde heerlijke hapjes.

Programma
20:00 Voorstelling – ‘Clown van Aleppo
20:40 Pauze met een hapje
21:00 Talkshow – ‘Vrijheid in Verbondenheid’
22:15 Einde programma

Herdenking 2022: We kwamen weer samen bij het Juliana van Stolbergmonument op zondag 6 maart
Bekijk het fotoverslag.
Op zondag 6 maart herdachten we de slachtoffers van het bombardement op Bezuidenhout van 3 maart 1945.  Het programma bestond uit drie onderdelen op twee locaties aan de Juliana van Stolberglaan.

Gebedsdienst in Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154
09.30 uur         Ontvangst
10.00 uur         Gebedsdienst in het teken van Cross of Nails
11.00 uur         Koffie/thee

 Ceremonie en ontmoeting bij Juliana van Stolbergmonument, hoek Juliana van Stolberglaan en Koningin Marialaan
11.30 uur         Ontvangst met koffie/thee en muziek
12.00 uur         Start ceremonie met het luiden van de kerkklokken
13.00 uur         Einde ceremonie en start ontmoeting
De ceremonie bestond uit de kranslegging met toespraken en muziek. De burgemeesters werden vergezeld door een overlevende. Bij de ceremonie waren zitplaatsen aanwezig voor degenen die niet de gehele ceremonie konden blijven staan.

Tijdens de ceremonie droeg Jasmijn Derckx een aantal fragmenten voor uit het boek ‘Theodoor’.  Zij schreef dit boek op basis van een van de grootste brievencollecties van Den Haag van de familie Van Ravenswaaij, die het bombardement in Bezuidenhout meemaakte. Bijzonder is dat de zoon van Theodoor van Ravenswaaij, Boem van Ravenswaaij (86 jaar), tevens bij de herdenking aanwezig was. 

De internationale familie Van Ravenswaaij schreef gedurende een eeuw duizenden brieven om zo in contact te blijven met de uitgewaaierde familieleden. Theodoor van Ravenswaaij was de laatste nog aanwezige huisarts tijdens het bombardement in Bezuidenhout en had een praktijkwoning op de Laan van Nieuw Oost-Indië. Hij schrijft op 20 mei 1945 aan zijn zus in Frankrijk: “Zaterdagmorgen besloten we de kinderen en de hond bij kennissen op de Laan van Nieuw Oost Indië 489, Voorburg te brengen, vlak achter het viaduct van Voorburg in het verlengde van de Laan van Nieuw Oost Indië. Telkens onderweg moesten we dekking zoeken. Plotseling toen we er net waren, begon het, een zwarte rookkolom en nooit hebben we meer iets van ons huis en alles waar we 23 jaar voor gewerkt hadden meer teruggevonden. Voor en achter het huis een voltreffer en dan de brand waar we net op tijd uit het huis konden vluchten. Er mocht niet of kon niet geblust worden. Het is alles zo vreselijk geweest dat ik er hier niet verder over wil vertellen.”

De roman ‘Theodoor’ is vanaf 3 maart te bestellen via www.walburgpers.nl, www.jasmijnderckx.nl en verkrijgbaar bij de plaatselijke boekhandels o.a. Couvée-Benoordenhaeghe en Paagman.

Herdenking 2021: Samen herdenken op afstand (woensdag 3 maart 2021)
In 2021 staan we opnieuw stil bij de slachtoffers van het bombardement van 3 maart 1945. Het bestuur gaat er vanuit dat er in maart nog steeds strikte Coronamaatregelen van kracht zijn. Dat betekent dat we herdenken in een andere vorm: eerbetoon met bloemenhulde zonder publiek, maar wel samenkomen in een online ontmoeting. Ook in deze aangepaste vorm hebben we veel aandacht voor de slachtoffers en de overlevenden van het bombardement en worden hun verhalen met u gedeeld. Van de herdenking hebben we films gemaakt. Deze zijn terug te zien via de linken hieronder en via het filmkanaal van de Stichting 3 maart ’45 op You Tube: BB45-Bombardement Bezuidenhout ’45.

Herdenkingsprogramma
De dag start om 9.05 uur met het luiden van kerkklokken (dit moment is hier op film te zien), als verwijzing naar het begin van het bombardement op Bezuidenhout 76 jaar geleden.  Gedurende de dag vertonen we de onderstaande reportage van het eerbetoon aan de slachtoffers van het bombardement dat wij dit jaar hebben gebracht.

De film (van 25 minuten) is gemaakt door de Stichting Haagse Dingen. (Op hun website staat een uitgebreidere versie van de herdenking.)

Samen herdenken online
In de avond van 3 maart 2021 kwamen we met ruim 60 mensen samen in de eerste online herdenkingsontmoeting ‘3 maart 1945 – samen herdenken op afstand’.  Bij deze ontmoeting was stadsdeelwethouder Saskia Bruines te gast en spraken we met haar over de waarde van herdenken in deze tijd. Speciale aandacht was er voor het nieuwe herinneringsboek dat we als stichting uitbrengen over 75 jaar herdenken met de titel ‘Een bombardement om nooit te vergeten’ (zie hieronder). Vervolgens spraken we in kleine groepen met elkaar in digitale ‘huiskamers’. In elke huiskamer stond een verhaal van een ooggetuige centraal. De ontmoeting sloten we af met een vooruitblik naar de toekomst van herdenken, opgehaald door studenten van de opleiding communicatie van InHolland.
De gastsprekers in de huiskamers zijn:

• Schrijfster Jasmijn Derckx werkt aan een boek dat is gebaseerd op duizenden brieven van de familie Van Ravenswaaij, die het bombardement meemaakte. Zij las voor uit een van deze brieven.
• Politicus Roel van Duijn maakte het bombardement als 2-jarige mee en de oorlogsjaren beïnvloeden het leven van de latere vredesactivist. Hij deelde zijn herinneringen aan het bombardement. (zie ook BB45-route bord 8 ‘ooggetuigen’)
• Gerard van Alkemade was 11 jaar ten tijde van het bombardement en woonde aan de Anna van Saksenstraat. Met zijn familie vluchtte hij naar Voorburg. De heer Van Alkemade legde bij de herdenking bloemen namens alle ooggetuigen, samen met zijn 11 jarige achterkleinzoon. In de huiskamer deelde hij met aanwezigen zijn herinneringen aan het bombardement. Eerder sprak hij met scholieren van het Christelijk Lyceum Zandvliet (video-interview februari 2021).
• Saskia Bruines, stadsdeelwethouder Haagse Hout, sprak met aanwezigen over de toekomst van herdenken in de stad en in het bijzonder in het Bezuidenhout.
• Lia van den Broek, voorzitter van de Stichting 3 maart ’45, sprak met ooggetuigen en familieleden over hun ervaringen van het oppakken van hun leven na het bombardement en hoe hedendaagse de herinneringen nog levend in de wijk zichtbaar blijven.

Herdenkingsdienst slachtoffers bombardement 3 maart ’45 (zondag 28 februari 2021)

Op zondag 28 februari houden de Bezuidenhoutse kerken een oecumenische dienst ter ere van de slachtoffers van het bombardement op Bezuidenhout van 3 maart 1945. In de dienst is de 3maart-kaars aangestoken en het verhaal verteld van het Cross of Nails dat verbonden is met de Kathedraal van Coventry. De volledige kerkdienst, gehouden in de Christus Triumfatorkerk, is hier terug te zien.
In het Bezuidenhout stonden destijds diverse kerken en geloofshuizen. Ze zijn tijdens het bombardement verwoest of zwaar beschadigd:

• Nederlands Hervormde Wilhelminakerk, Louise de Colignyplein
• rk.-Onze Lieve Vrouwe van Goede Raadkerk, Bezuidenhoutseweg
• rk.-Sint Liduinakerk, Schenkkade
• Anglicaanse kerk St.John&St.Philip, 1e van den Boschstraat
• Synagoge van de Nederlands Israëlietische Gemeente, De Carpentierstraat

2020:

Memorabele 75 jaar herdenking bombardement Bezuidenhout (3 maart 2020)

Op dinsdag 3 maart 2020 stonden we stil bij het bombardement op Bezuidenhout, nu 75 jaar geleden. Dit was in het bijzijn van een groot aantal overlevenden van het bombardement, familieleden, wijkbewoners, stadsgenoten en veel jongeren uit de wijk. De verhalen bij de kransleggingen brachten ook nu weer de tijd van toen helder terug. Deze ramp mag niet vergeten worden.
Gedurende de dag zijn vele gedichten en toespraken gehouden, verhalen verteld van ooggetuigen en beelden met elkaar gedeeld in een ontmoeting. Een (foto)verslag laat een mooi beeld zien; op de website www.BB45.nl/bezuidenhout-herdenkt (routebord 2) zijn alle verhalen terug te lezen.

Er zijn ook vele filmpjes gemaakt. Hier laten we de film zien van de Stichting Haagse Dingen, die zowel de gebedsdienst als de ceremonie mooi verbeeld. Ook OmroepWest legde de herdenking vast op film.

Wij, het bestuur van Stichting 3 maart ’45, kijken terug op een bijzonder mooie dag. Hiervoor willen we iedereen bedanken die dit mede mogelijk heeft gemaakt. Dankjewel dat we samen de herinnering levend mogen houden!

Namen laten leven 
‘Alle namen horen zeker vijf maal op het puntje van de tong van een beste vriend te liggen bij de vraag naar wie zijn of haar beste vriend is en waarom (…) want een naam wil leven.’ Tsead Bruinja, Dichter des Vaderlands, heeft het jaar ’75 jaar vrijheid’ pakkend verwoord in het gedicht ‘hoeft een naam iets?’ Bij de herdenking hebben we de namen van de ruim 500 slachtoffers van 3 maart 1945 zichtbaar gemaakt, opdat zij niet vergeten worden. Scholieren hebben naambordjes gemaakt die bij het beeld van Juliana van Stolberg zijn geplaatst.
De slachtofferlijst is samengesteld na grondig onderzoek van Stichting WO2 Sporen en is op onze website bb45.nl te vinden (bij ‘het bombardement‘). De namen zijn opgenomen in de lijst van slachtoffers van de oorlog van de Oorlogsgravenstichting. De zoektocht naar nieuwe namen gaat door. Voor meer informatie en het aanleveren van informatie over slachtoffers kunt u contact opnemen met Stichting WO2 Sporen.

Overige activiteiten: 
Naast de herdenking is Stichting 3 maart ’45 aanwezig op Haagse historische evenementen om het verhaal van het bombardement Bezuidenhout aan de stad te vertellen.  Een verslag van deze activiteiten is te lezen bij ‘Nieuws‘.

Nieuwsbrief Stichting 3 maart ’45
Wij houden u op de hoogte van onze activiteiten met een digitale nieuwsbrief.  De laatst uitgebrachte nieuwsbrief staat onder ‘Nieuws‘. U kunt zich aanmelden via de link onderaan de nieuwsbrief of door een e-mail aan ons te sturen: 3maart45@gmail.com .